ბლოგი

11 მარტს, ჯანდაცვის მსოფლიო საერთაშორისო ორგანიზაციამ მიიღო გადაწყვეტილება ახალი კორონა ვირუსის, COVID-19-ის პანდემიად გამოცხადების შესახებ. აღნიშნული გადაწყვეტილების მიღება გამოიწვია დაავადების სწრაფი გავრცელების ტენდენციამ მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში, რამაც მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი მოიცვა.  მას შემდეგ, რაც ცალკეულმა სახელმწიფოებმა ნათლად დაინახეს ვირუსის გავრცელების საყოველთაო ხასიათი, მიიღეს სხვადასხვა ხასიათის შემზღუდავი ღონისძიებები მისი პრევენციისა და თავიდან აცილების მიზნით, რაც გამოიხატა სოციალური დისტანცირების პოლიტიკის ამოქმედებაში. კერძოდ დაიხურა სამუშაო და საგანმანათლებლო დაწესებულებები, სავაჭრო ობიექტები და ამოქმედდა სხვა შემზღუდავი ხასიათის ღონისძიებები.^[1]

COVID-19-ის შემთხვევების მატებასთან ერთად საქართველოშიც დაიწყო აქტიური დისკუსია სახელმწიფოს მიერ განხორციელებული ღონისძიებების ხასიათის შესახებ. განსაკუთრებით,  კორონავირუსთან დაკავშირებით მოქმედი საკოორდინაციო საბჭოს მიერ ამოქმედებული რეგულაციების მიღების შემდეგ, სრულად შეწყდა საჰაერო მიმოსვლა მთავრობასთან კოორდინაციის გარეშე და დაიხურა სავაჭრო ობიექტების დიდი ნაწილი^[2]. 21 მარტს, საქართველოს პრემიერ-მინისტრმა განცხადება გააკეთა საგანგებო მდგომარეობის შემოღების შესახებ. აღნიშნული სიტუაციის ფონზე, მნიშვნელოვანია მიმოვიხილოთ, რა განსხვავებაა საგანგებო სიტუაციასა და  საგანგებო მდგომარეობას შორის, რა უფლებამოსილებები აქვს სახელმწიფოს და რა გავლენას ახდენს ეს ადამიანთა უფლებებზე.

 

რას ნიშნავს საგანგებო სიტუაცია და საგანგებო მდგომარეობა?

საქართველოს კანონმდებლობა ერთმანეთისგან განასხვავებს ორ შემთხვევას: საგანგებო სიტუაციას და საგანგებო მდგომარეობას, რაც განსხვავებულ სამართლებრივ პროცედურებთან არის დაკავშირებული.

საგანგებო სიტუაცია წარმოადგენს ისეთ ვითარებას, რომლის დროსაც ირღვევა  ნორმალური ცხოვრების პირობები და საფრთხე ექმნება ადამიანთა სიცოცხლეს ან/და ჯანმრთელობას.^[3] რაც შეეხება საგანგებო მდგომარეობას, აღნიშნული წარმოადგენს დროებით ღონისძიებას მოქალაქეების უსაფრთხოების უზრუნველყოფის ინტერესებისთვის, რომელიც კანონმდებლობით ცხადდება განსაკუთრებული შემთხვევების არსებობისას, კერძოდ მასობრივი არეულობის, ტექნოლოგიური კატასტროფის ან ეპიდემიის შემთხვევაში, მაშინ, როცა სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოები მოკლებული არიან კონსტიტუციური უფლებამოსილებების ნორმალური განხორციელების შესაძლებლობას.^[4]

 

როგორ ხორციელდება საგანგებო სიტუაციის მართვა და პრევენცია?

„საქართველოს საზოგადოებრივი ჯანმრთელობის შესახებ“ კანონი განსაკუთრებით საშიშ ეპიდემიასა და პანდემიას საგანგებო სიტუაციად მიიჩნევს, რომლის მართვაც „სამოქალაქო უსაფრთხოების შესახებ“ საქართველოს კანონის საფუძველზე ხდება. ეპიდემიის დროს საგანგებო სიტუაციის არსებობისას ამოქმედებას იწყებს რიგი შეზღუდვები, რაც შეიძლება იყოს:

• გადამდები დაავადებების გავრცელების საშიშროების შემთხვევაში მოქალაქეებისთვის სამედიცინო პროცედურების ჩატარება;
• სანიტარული და ეპიდემიოლოგიური ნორმების დაცვა;
• ფიზიკური ან იურიდიული პირის ისეთი საქმიანობის შეწყვეტა, რომელიც საფრთხის შემცველია საზოგადოებისთვის;
• ფიზიკური პირის იზოლაცია და საკარანტინო ზონაში მოთავსება, სხვ.^[5]

გადამდები დაავადების ქონის საფუძვლიანი ეჭვის არსებობისას ფიზიკურ პირს შესაძლებელია მოსთხოვონ სავალდებულო სამედიცინო შემოწმება, ხოლო დაავადების დადასტურების შემთხვევაში, სათანადო მკურნალობის კურსის გავლა, რათა მინიმუმადე შემცირდეს ინფექციის გავრცელების მასშტაბები. გადაწყვეტილება, პირის იზოლაციის ან მის მიმართ საკარანტინო ღონისძიებების გამოყენების შესახებ მიიღება საზოგადოებრივი ჯანმრთელობის სამსახურის მიერ, რაც შეიძლება გასაჩივრდეს სასამართლოში.^[6] იზოლაციის ან კარანტინის შესახებ გადაწყვეტილების აღსრულების პროცესში შესაძლებელია მოხდეს შსს-ს შესაბამისი სამსახურების  ჩართვაც. „პოლიციის შესახებ“ საქართველოს კანონის მიხედვით, პოლიცია თავისი კომპეტენციის ფარგლებში მონაწილეობს საკარანტინო ღონისძიებების განხორციელებაში, რაც შეიძლება გახდეს კანონით გათვალისწინებული საპოლიციო ღონისძიებების გამოყენების საფუძველი.^[7]

 

რა შედეგები აქვს საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადებას?

საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადების შესახებ გადაწყვეტილებას,  საქართველოს პრემიერ-მინისტრის წარდგენილებით საქართველოს პრეზიდენტი იღებს, რაც დაუყოვნებლივ გადაეცემა პრემიერ-მინისტრს თანახელმოწერისთვის. პრემიერ-მინისტრის თანახელმოწერილ აქტს ამტკიცებს პარლამენტი შეკრებისთანავე, სრული შემადგენლობის უმრავლესობით.^[8] თუ პარლამენტი საგანგებო მდგომარეობის შესახებ გადაწყვეტილებას არ დაამტკიცებს, იგი კარგავს იურიდიულ ძალას.^[9]

საგანგებო მდგომარეობის დროს შესაძლებელია მოხდეს კონსტიტუციით დაცული უფლებების შეზღუდვა. აღნიშნული განისაზღვრება პრეზიდენტის მიერ საქართველოს პრემიერ-მინისტრის წარდგინებით გამოცემული კანონის ძალის მქონე დეკრეტის საფუძველზე, რომელიც თანახელმოწერილი უნდა იყოს  პრემიერ-მინისტრის მიერ.

21 მარტს, პრემიერ-მინისტრმა პრეზიდენტს მიმართა საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე 1 თვით, 21 აპრილამდე, საგანგებო მდგომარეობის შემოღების შესახებ. გავრცელებული ინფორმაციით, საგანგებო მდგომარეობა მთავრობას აძლევს შესაძლებლობას:

• იზოლაციის ან კარანტინის წესების დარღვევისთვის იძულებით გადაიყვანოს პირები შესაბამის დაწესებულებებში ან გამოიყენოს მათ მიმართ კანონმდებლობით გათვალისწინებული სანქციები;
• საქართველოს მთავრობას საკარანტინო, საიზოლაციო ან სამედიცინო მიზნებისთვის მიეცა ფიზიკური და იურიდიული პირების ქონების გამოყენების შესაძლებლობა;
• მთავრობას ასევე ექნება უფლება კერძო ორგანიზაციებს, ბიზნეს სუბიექტებს შეუზღუდოს ან დაავალოს კონკრეტული საქმიანობის განხორციელება;
• აიკრძალა 10 პირზე მეტის თავშეყრა და სხვა.^[10]

საგანგებო მდგომარეობის რეჟიმის დარღვევამ შეიძლება გახდეს ადმინისტრაციული პასუხისმგებლობის დაკისრების საფუძველი,  ფიზიკური პირებისთვის ჯარიმის ოდენობა შეადგენს 3 000 ლარს, ხოლო იურიდიული პირებისთვის - 15 000 ლარს.  იგივე ქმედების  განმეორებით ჩადენისთვის  გათვალისწინებულია სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობა, კერძოდ, თავისუფლების აღკვეთა 3 წლამდე ვადით.^[11]

გარდა აღნიშნულისა, კანონმდებლობა ითვალისწინებს ასევე შემდეგი სახის შეზღუდვების დაწესების შესაძლებლობას, რაც ამ ეტაპზე არ ამოქმედდება, თუმცა საჭიროების შემთხვევაში  შეიძლება შემოღებულ იქნას:

• მოსახლეობის დროებით გასახლება საცხოვრებლად საშიში ზონებიდან;
• მოქალაქეებისთვის საგანგებო მოქმედების ადგილებში შესვლისთვის განსაკუთრებული რეჟიმის შემოღება;
• აუცილებლობის შემთხვევაში, მოქალაქეების გადაადგილების, საცხოვრებელი ადგილის ნებართვის გარეშე დატოვების უფლების შეზღუდვა;
• კონტროლის დაწესება მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებზე;
• სატრანსპორტო საშუალებების მოძრაობის შეზღუდვა;
• კომენდატის საათის შემოღება და სხვა.

ეს არის იმ ღონისძიებების არასრული ჩამონათვალი, რომელიც დამატებით შეიძლება დაწესდეს ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე ან მის რომელიმე ნაწილში, მდგომარეობის სპეციფიკისა და საფრთხის მართვის თავისებურებების გათვალისწინებით.

აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ თუ საგანგებო სიტუაციის შემთხვევაში კანონმდებლობა უშვებს ცალკეულ შემთხვევაში, საფრთხის შემცველი ობიექტების დახურვის ან მოქალაქეთა თავისუფლების შეზღუდვის შესაძლებლობას, მათი იზოლაციისა და კარანტიში მოთავსების გზით, საგანგებო მდგომარეობის შემთხვევაში შემზღუდავი ხასიათის ღონისძიებები კიდევ უფრო მკაცრდება, რაც არა მხოლოდ გადაადგილების თავისუფლების მასშტაბური შეზღუდვის, არამედ მასობრივი საკარანტინო ღონისძიებების განხორციელების შესაძლებლობის, მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებზე კონტროლისა და კონსტიტუციის ცალკეული მუხლით დაცული უფლებების შეზღუდვის ან მისი მოქმედების შეჩერების სამართლებრივი საფუძველი ხდება.^[12]

აღსანიშნავია, რომ საგანგებო მდგომარეობა, როგორც სახელმწიფოში არსებული განსაკუთრებული ვითარება გავლენას ახდენს ქვეყანში მიმდინარე დემოკრატიულ პროცესებზე და განსაზღვრული პერიოდით აფერხებს მათ. საქართველოს კანონმდებლობის მიხედვით:

• საგანგებო მდგომარეობის არსებობის შემთხვევაში არ ტარდება საყოველთაო არჩევნები. ქვეყნის რომელიმე ნაწილში საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადების შემთხვევაში დანარჩენ ტერიტორიაზე არჩევნების ჩატარების შესახებ გადაწყვეტილება მიიღება პარლამენტის მიერ^[13];
• საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადების შემთხვევაში კონსტიტუციური კანონის პროექტის განხილვა ჩერდება ამ მდგომარეობის გაუქმებამდე^[14], რაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი შეზღუდვაა საარჩევნო სისტემასთან დაკავშირებით კონსტიტუციაში განსახორციელებელი მიმდინარე ცვლილებების ფონზე. არა არის გამორიცხული, რომ საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადებამ კითხვის ნიშნის ქვეშ დააყენოს ცვლილებების არჩევნებამდე მიღების შესაძლებლობა;
• პარლამენტის დათხოვნის შემთხვევაში, თუ არჩევნების თარიღი ემთხვევა საგანგებო მდგომარეობას, არჩევნები ტარდება ამ მდგომარეობის გაუქმებიდან არაუდრეს 45-ე და არაუგვიანეს მე-60 დღისა^[15];
• დაუშვებელია პრეზიდენტის მიერ საქართველოს კონსტიტუციის დარღვევის ან ქმედებაში დანაშაულის ნიშნების არსებობის შემთხვევაში იმპიჩმენტის გზით თანადებობიდან გადაყენების საკითხის პროცედურის განხილვა.^[16] აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ საგანგებო მდგომარეობის შემთხვევაში, სწორედ პრეზიდენტის მიერ ხდება დეკრეტის საფუძველზე ცალკეული უფლებების შეზღუდვის შესახებ გადაწყვეტილების მიღება, ხოლო აღნიშნულ პროცესში კონსტიტუციის დარღვევის  შემთხვევაში, შეუძლებელია იმპიჩმენტის პროცედურის განხორცილება, რაც ზრდის რისკს იმისა, რომ ცალკეული გადაწყვეტილებების მიღება კონსტიტუციის დარღვევით  მოხდეს.

 

რა სტანდარტებია დადგენილია ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციით?

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-15 მუხლის თანახმად, საგანგებო მდგომარეობის არსებობისას კონვენციით ნაკისრი ვალდებულებებიდან გადახვევის შემთხვევაში სახელმწიფოებს ეკისრებათ ვალდებულება ევროპის საბჭოს გენერალურ მდივანს მიაწოდონ ამომწურავი ინფორმაცია გატარებული ღონისძიებების და მათი მიზეზების შესახებ, ასევე ასეთი ღონისძიებების შეწყვეტისა და მისი ამოქმედების სავარაუდო თარიღის თაობაზე.^[17]

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ დადგენილი სტანდარტების მიხედით, საგანგებო მდგომარეობა წარმოადგენს განსაკუთრებულ კრიზისულ სიტუაციას სახელმწიფოში, რომელიც საფრთხის შემცველია საზოგადოების ან მისი ნაწილისთვის.^[18] საგანგებო მდგომარეობა უნდა იყოს რეალური და იმწუთიერი, მას უარყოფითი გავლენის მოხდენა უნდა შეეძლოს მოსახლეობის ფართო მასებზე, ხოლო კრიზისი ან საშიშროება უნდა იყოს განსაკუთრებული ხასიათის, რაც გამორიცხავს ჩვეულებრივი შეზღუდვების დაწესების გზით საზოგადოების უსაფრთხოებისა და ჯანმრთელობის დაცვის შესაძლებლობას.^[19]

 

საქართველოს მოქმედი კანონმდებლობისა და ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციით დადგენილი სტანდარტების მიხედვით, სახელმწიფო განსაკუთრებული სიფრთხილით უნდა მოეკიდოს საგანგებო მდგომარეობის დროს შემოღებულ ნებისმიერ შეზღუდვას და აღნიშნული შეზღუდვები მხოლოდ უკიდურეს აუცილებლობას უნდა წარმოადგენდეს COVID-19-ის ეპიდემიის მასშტაბური გავრცელების პრევენციისთვის.

 

-----

[1] R. Baldwin, B. Weder di Mauro, Mitigating the COVID Economic Crisis: Act Fast and Do Whatever It Takes, გვ. 1;

[2] იხ. პრემიერ-მინისტრის ხელმძღვანელობით კორონავირუსთან დაკავშირებით მოქმედი საკოორდინაციო საბჭოს გადაწყვეტილება: http://gov.ge/index.php?lang_id=GEO&sec_id=541&info_id=75672

[3]  იხ. საქართველოს კანონი, „სამოქალაქო უსაფრთხოების შესახებ“ , მუხლი მე-3;

[4] საქართველოს კანონი ,,საგანგებო მდგომარეობის შესახებ“, მუხლი  1;

[5] საქართველოს კანონი „საზოგადოებრივი ჯანმრთელობის შესახებ“ კანონი, მუხლი 5;

[6] საქართველოს კანონი „საზოგადოებრივი ჯანმრთელობის შესახებ“, მუხლი  11;

[7] საქართველოს კანონი „პოლიციის შესახებ“, მუხლი 17;

[8] საქართველოს კონსტიტუცია,  მუხლი 71;

[9] საქართველოს კანონი „საგანგებო მდგომარეობის შესახებ“, მუხლი  2;

[10] იხ. პრემიერ მინისტრის განცხადება საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადებასთან დაკავშირებით: http://gov.ge/index.php?lang_id=GEO&sec_id=541&info_id=75681

[11] იქვე;

[12] იხ. საქართველოს კონსტიტუცია,  მუხლი 71;

[13] იხ. საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 71;

[14] იხ. საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 77;

[15] იხ. საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 37;

[16] იხ. საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 48;

[17] იხ. ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის კონვენცია, მუხლი 15;

[18] Guide on Article 15 of the European Convention on Human Rights, Derogation in time of emergency, 2019, გვ. 6;

[19] ბ. ბოხაშვილი, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი, გვ. 361